पॅटर्न्स आणि ज्योतिष : एक शक्यता ?

नुकताच व्यवस्थापकीय प्रशिक्षणाचा, कंपनीने आखलेला (कंपनीचे पैसे खर्च करून) ‘उद्याचे नेतृत्व (Tomorrows Leadership)’ हा एक अभ्यासक्रम पूर्ण केला. फारच माहितीवर्धक आणि ज्ञानप्रबोधक असा अभ्यासक्रम होता. एकंदरीत कंपनीतील बर्‍याच नवीनं सहकार्‍यांची भेट होऊन त्यानिमीत्ताने नवीनं मित्र झाले आणि ‘नेटवर्किंग’ ह्या कॉर्पोरेट जगतातील एका पर्वाला सुरुवात झाली. असो मुद्दा तो नाही.

ह्या अभ्यासक्रमात एक महत्त्वाचा भाग होता तो म्हणजे एखाद्याचे ‘Organizational Behavior’ ओळखणे. त्यातून त्याचा ‘नेतृत्वगुण गुणांक’ आणि ‘नेतृत्वशैली’ पडताळणे. त्यासाठी त्या प्रशिक्षण देणार्‍या कंपनीने एक ‘डिस्क (DISC) प्रोफाइल’ नावाची एक प्रश्नमंजूषा असलेली संगणकप्रणाली तयार केली होती. त्या संगणकप्रणालीत, काम करताना, कामाच्या ठिकाणी उद्भवणार्या वेगेवेगळ्या परिस्थिती, त्यावेळी उद्भवणारे कलह व ते हाताळण्याची पद्धत, कंपनीतील सहकार्‍यांशी आणि सीनियर मॅनेजर्स बरोबर केली जाणारी आपली वागणूक अश्या बर्‍याच विषयांवर, त्या त्या परिस्थितीत तुम्ही आहात असे समजून आणि त्यावेळी कसे वागाल आणि कसे वागणार नाही ह्याची उत्तरे त्या प्रश्नमंजुषेत द्यायची होती. ही प्रश्नमंजूषा ऑब्जेक्टीव्ह प्रकाराची होती. कसे वागाल आणि कसे वागणार नाही ह्यासाठी प्रत्येकी फक्त एक पर्याय सिलेक्ट करायचा. हा, थांबा, तुम्हाला वाटते तेवढी ती प्रश्नमंजूषा सोपी अजिबात नव्हती. कसे वागाल आणि कसे वागणार नाही ह्या उत्तरांच्या पर्यायांमध्ये एक अतिशय थिन लाइन होती. उत्तरे द्यायची अट एकच होती, नैसर्गिकरीत्या जसे वागाल तसाच विचार करून पर्याय निवडायचे, तार्किकदृष्ट्या समर्पक उत्तर काय असेल ते विचार करून पर्याय निवडायचा नाही. पण ते पर्याय असे खत्रुड होते की नैसर्गिक उबळ येऊनच पर्याय निवडला जायचा. खूप विचारपूर्वक ती प्रश्नमंजूषा तयार केल्याचे जाणवत होते. त्यामुळे मग जरा सीरियस होऊन उत्तरे दिली. त्यानंतर १-२ दिवसांनी त्याचा निकाल लागून प्रत्येकाचे डिस्क (DISC) प्रोफाइल कळणार होते. D – Dominance, I – Influence, S – Steadiness आणि C – Conscientiousness ह्यावर आधारित ते प्रोफाइल असणार होते.

त्या निकालाचे एक ईमेल १-२ दिवसांनी आले, पण मुख्य कामात व्यस्त असल्याने त्याकडे लक्ष देण्यास वेळ मिळाला नाही. प्रशिक्षणाच्या पुढच्या कार्यशाळेत गेल्यावर सर्वांची चर्चा चालू होती आपापल्या डिस्क प्रोफाइलवर. एक नवीनच झालेला बंगाली मित्र, पार्था, एकदम उत्साहात माझ्याजवळ आला आणि माझे प्रोफाइल काय आले ते विचारू लागला. माझी एकदम फाफलली कारण मी ते मेल बघितलेच नव्हते. त्याला तसे सांगितल्यावर, “अरे, मेल चेक कर ना बाबा” असे म्हणत माझ्या मागेच उभा राहिला. माझ्यापेक्षा जास्त उत्साहाने तो माझे प्रोफाइल बघण्यासाठी का बरे उतावीळ झाला आहे ते मला कळेना. त्याला तसे विचारल्यावर एकदम जोरात म्हणाला, “अनबिलीव्हेबल! स्साला, उस प्रोफाइल मे एकदम कुंडली लिखा है यार हर एक का”. च्यायला, हे बंगाली सगळेच काळ्या जादूच्या प्रभावाखाली असतात की काय असा विचार चमकून गेला आणि त्यावर हसत हसत मी माझे प्रोफाइल उघडले आणि माझी मतीच गुंग झाली. अगदी आरशात प्रतिबिंब दाखवावे तसे त्या प्रोफाइलमध्ये माझे सर्व ‘गुण’ उधळलेले होते. माझी निर्णयक्षमता, नेतृत्वशैली, वागणूक, conflict management style, pressure handling capacity अशा अनेक पैलूंवर प्रत्येकी अर्धे पान असे विवेचन होते. अगदी कुंडलीत जसे ग्रहमान मांडलेले असते अगदी तसेच, वेगवेगळ्या आलेखांसकट, तंतोतंत खरे. मी चाटच पडलो. त्या प्रशिक्षण देणार्‍या बाबाला (हो, त्याला आता ‘बाबा’ म्हणणेच भाग होते) पकडून हे असे कसे काय होऊ शकते ते विचारले. त्याने मग वेगवेगळे १५-२० डिस्क पॅटर्न्स आहेत आणि आम्ही दिलेल्या उत्तरांच्या आधारे (ठराविक निर्णयक्षमतेमुळे) आम्ही कोणत्या पॅटर्न्स मध्ये मोडतो ते ठरवले जाते असे सांगितले. हे सर्व मी अतिशय सोप्या भाषेत आता इथे सांगतोय प्रत्यक्षात त्याने खूपच क्लिष्ट आणि तांत्रिक भाषेत ते समजावून सांगितले. पण मुख्य गाभा हाच की ‘पॅटर्न्स’.

ती कार्यशाळा संपल्यावर बसने घरी येता येता ह्या पॅटर्न्स वर विचार करायला वेळ मिळाला. प्रत्येक क्षेत्रात हे पॅटर्न्स असतात. स्थापत्यशास्त्रात आर्किटेक्चरशी निगडित अनेक पॅटर्न्स आहेत त्यांच्याद्वारे मोठ्या मोठ्या गगनचुंबी इमारती बांधताना त्यांची फार मदत होते. संगणक प्रणाली तयार करताना ‘पॅटर्न्स’ हा एक बझवर्ड झालेला आहे. डिझाइन पॅटर्न्स, सॉफ्टवेअर अर्किटेक्चरल पॅटर्न्स, UI पॅटर्न्स असे शेकड्याने पॅटर्न्स आहेत. तर हे पॅटर्न्स म्हणजे काय? तर आमच्या संगणक क्षेत्रात त्याला ‘In software engineering, a design pattern is a general reusable solution to a commonly occurring problem within a given context’ असे म्हटले जाते. तर विकिपीडियानुसार पॅटर्न म्हणजे, Pattern is a type of theme of recurring events or objects. The elements of a pattern repeat in a predictable manner. Patterns can be based on a template or model which generates pattern elements, especially if the elements have enough in common for the underlying pattern to be inferred, in which case the things are said to exhibit the unique pattern.

मग अचानक मनामध्ये एक विचार चमकला की जर सर्व क्षेत्रात ह्या पॅटर्न्स नुसार प्रॉब्लेम्सवर सोल्युशन्स शोधता येऊ शकतात तर आपल्या पूर्वजांनी ह्याच पॅटर्न्स च्या आधारे ज्योतिषशास्त्र विकसित केले नसेल कशावरून? म्हणजे बघा. आपली प्राचीन संस्कृती हजारो वर्षे जुनी आहे. आणि त्या काळात खगोलशास्त्रही विकसित झालेले होते. मानवाला मी कोण? आणि माझे ह्या ब्रह्मांडाशी नाते काय? हे प्रश्न पडून त्याचे उत्तरे मिळवणे त्या काळापासूनच चालू झालेले आहे. अवकाशाचे, तार्‍यांचे, ग्रहांचे निरीक्षण करून त्याच्या नोंदी घेणे त्यावेळेपासूनच सुरू झाले असणार. त्या ओघातच पुढे वेगवेगळ्या ग्रहांच्या स्थिती आणि त्याचे मानवजातींवर होणारे परिणाम यांच्याही नोंदी ठेवणे सुरू झाले असावे. आता ह्या नोंदी घेणे आणि जपून ठेवणे वर्षानुवर्षे (शेकडो) चालले असणार. त्यामुळे त्यातले पॅटर्न्स ओळखणे कठीण नाही. मग पुढे त्या पॅटर्न्स च्या नोंदी घेणे चालू होऊन त्यांतूनच पुढे ठोकताळे बांधणार्‍या होराशास्त्राचा जन्म झाला असावा. पुढे ह्या नोंदींचे प्रमाण वाढले जाऊन आणि त्यानुसार बांधण्यात आलेले होरे खरे होण्याचे प्रमाण वाढून त्यांतूनच ज्योतिषशास्त्राचा जन्म झाला असावा का?

त्याही पुढे, सर्व विश्वाची उत्पत्ती ही ‘बिग बॅंग’ ने झाली. त्यापासूनच हे चराचर निर्माण झाले. सर्व विश्व एका अनामिक शक्तीने एकत्र बांधलेले आहे. एक विशिष्ट परस्परसंबंध आणि एक तोल आहे ह्या सर्व ग्रह-तार्‍यांचा एकमेकांबरोबर. ते एकमेकांवर परिणाम करू शकतात. मग आपणही ह्याच ‘बिग बॅंग’ ची निर्मिती आहोत तर मग त्यांचा आपल्यावर परिणाम होणे का शक्य नाही? किंवा जो एक ताळमेळ ह्या ग्रह-तार्‍यांचा एकमेकांशी आहे आणि त्यामुळे हा विश्वाचा डोलारा उभा आहे, आपणही का त्याचा भाग नाही? किंवा त्या ताळमेळाशी आपला का संबंध असू नये?

जर ज्योतिषशास्त्राकडे, पॅटर्न्स आणि आपणही ह्या ‘बिग बॅंग’ ची निर्मिती आणि पर्यायाने ब्रह्मांडाचा एक पूरक भाग ह्या अँगलने जर बघितले तर ज्योतिषशास्त्र फक्त एक थोतांड आहे ‘न मानण्यास’ वाव असू शकतो. मी काही ह्या विषयातला जाणकार नाही. काहीतरी विचार मनात आले, जे विस्कळीत असण्याची शक्यताच जास्त आहे. पण जाणकारांनी ह्यावर आपापली मते व्यक्त केली तर चर्चा घडून ज्ञानात भर पडावी हाच हेतू आहे ह्या लेखामागे.