सातबारा.इन ही एक शेतजमीनीचा सातबारा ह्या विषयाला वाहिलेली वेबसाईट. त्या साइटसाठी, दस्तावेज चिरंतन जतन करण्यासाठी क्लाउड उपयुक्त ठरून वापरता येईल का? आणि तसे असेल तर कसे वापरायचे ह्या संदर्भात एक लेख लिहीला होता. तो इथे डकवतो आहे.
————————————————————————————————————–
अण्णासाहेब शहरात राहून नोकरी करणारे एक चाकरमानी. त्यांच्या वडिलांचा एक एकर जमिनीचा तुकडा आहे आणि जमिनींचे भाव गगनाला भिडून, सोन्याचा भाव आलेल्या दिवसात त्यांना तो जमिनीचा तुकडा विकून भरपूर पैसे कमावण्याची संधी आली होती. आतापर्यंत जमिनीच्याच काय पण गावाकडच्या कुठल्याही बाबतीत आणि कारभारात त्यांनी कधीच लक्ष घातले नव्हते. त्यामुळे त्या जमिनीची कागदपत्रे शोधण्यापासून त्यांची सुरुवात झाली आणि त्यांना ब्रह्मांड आठवले. जमिनीची सर्व कागदपत्रे त्यांच्या वडिलांच्या ताब्यात होती आणि वडिलांच्या मृत्यूनंतर ती कागदपत्रे नेमकी कुठे आहेत ते कोणालाही माहिती नव्हते. त्यांचा जुना वाडा पडल्यानंतर नवीन घरात जाताना ती कागदपत्रे गहाळ झाली होती. मग त्यांचे सरकारी कार्यालयात खेटे चालू झाले. लालफितीतल्या कारभाराची झळ, वेळेला आणि खिशाला बसल्यावर आणि पुरेपूर ससेहोलपट झाल्यावर त्यांच्या हातात ती कागदपत्रे पडली. पण हाय रे कर्मा, तोपर्यंत जमिनीचे भाव उतरले होते आणि ज्या किमतीला त्यांची जमीन विकली जाणार होती त्याच्या जवळपास निम्म्याने भाव खाली आले होते. परत भाव चढतील ह्या आशेने ते थांबले पण भाव काही वाढले नाहीत. ह्या अशा घटना बऱ्याच जणांच्या बाबतीत घडत असतात, फक्त घटनेतल्या कर्त्याचे नाव बदललेले असते; अण्णासाहेबांच्या जागी रावसाहेब, रावसाहेबांच्या जागी बापूराव!
आता प्रश्न असा पडतो की असेच चालू राहणार का? फक्त जमिनीचीच नव्हे तर इतरही अशी बरीच महत्त्वाची कागदपत्रे, दस्त आपल्याला नीट जतन करून ठेवावी लागतात. पण काही कारणांनी ती कागदपत्रे गहाळ होणे स्वाभाविक आहे. बरीच जुनी व दुर्मिळ कागदपत्रे, दस्त फाइल्समध्ये / बासनात ठेवली जातात. कालांतराने त्या कागदपत्रांना वाळवी लागून ती नष्ट होण्याची शक्यताही असतेच. मग ह्या कागदपत्रांच्या सुरक्षिततेसाठी काही उपाय नाही का?
आहे, एक खात्रीशीर उपाय आहे! नव्या युगाचा आणि आणि आधुनिक तंत्रज्ञानाची जोड असलेला एक उपाय आहे, तो म्हणजे ‘क्लाउड स्टोरेज’.
आता ही काय भानगड बुवा? कागदपत्रे काय ‘ढगात’ ठेवायची का? असे प्रश्न पडणे साहजिक आहे. ‘ढगाला कळ’ लागल्यावर ही कागदपत्रे ओली होऊन नष्ट नाही का होणार? असा बाळबोध प्रश्नही काही जणांच्या मनात डोकावू शकतो. कागदपत्रांच्या सुरक्षिततेच्या मूळ प्रश्नांबरोबर ही काय आता नवीन कटकट आहे असे वाटणारच. पण ‘क्लाउड स्टोरेज’ ही भानगड किंवा कटकट नसून एक उपयुक्त तंत्रज्ञान आहे आणि ते कसे समजून घेऊयात.
आता बहुतेक सर्वांकडे, घरोघरी, संगणक पोहोचले आहेत. त्यांचा वापरही दिवसेंदिवस सहज आणि सुलभ होत आहे. त्यामुळे संगणकाची हार्ड डिस्क ही माहिती साठविण्याची वापरली जाते हे सर्वांनाच आता माहिती झालेले आहे. पण त्या बरोबरच ही हार्ड डिस्क ‘क्रॅश’ झाली की साठवलेली माहिती गहाळ होण्याचा धोका असतो हे ही आपल्याला माहिती झालेले आहे. शिवाय साठवलेली माहिती वाढत राहते आणि मग संगणकाची माहिती साठविण्याची क्षमता संपुष्टात येऊन पुन्हा नवीन, जास्त साठविण्याची क्षमता असलेली हार्ड डिस्क घ्यावी लागते. नवीन हार्ड डिस्क घेऊन पुन्हा संगणकात बसविण्यासाठी संगणक अभियंता लागतो, त्यासाठी त्याला त्याच्या कामाचा मोबदला म्हणून पैसा मोजावा लागतो. शिवाय परत हार्ड डिस्क ‘क्रॅश’ होण्याच्या शक्यतेमुळे साठवलेल्या माहितीचा ‘बॅकअप’ घेऊन ठेवावा लागतो. हा सगळा प्रकार बराच क्लिष्ट व गुंतागुंतीचा आहे आणि तो संगणकाचे केवळ जुजबी ज्ञान असणाऱ्या सर्वांनाच समजणारा आणि जमणारा नसतो.
‘क्लाउड स्टोरेज’ हे कागदपत्रांची सुरक्षित साठवण, ह्या समस्येवरचा, आणि त्यातल्या तांत्रिक गुंतागुंतीपासून पूर्णपणे मुक्त होण्यासाठीचा उपाय आहे. क्लाउड स्टोरेज हा ‘क्लाउड कंप्युटिंग’ह्या उच्च तंत्रज्ञानाच्या अनेक उपयोगांपैकी एक उपयोग आहे!
चित्र: आंतरजालाहून साभार
क्लाउड स्टोरेज म्हणजे, आपली कागदपत्रे (दस्त, चित्रे, नकाशे, फोटो, आवडणारी गाणी, जमाखर्चाच्या नोंदी, तारुण्यातली गुलाबी प्रेमपत्रं, इतर लेखन इत्यादी इत्यादी… ) ही काळाच्या ओघात नष्ट होऊ शकणारी सर्व प्रकारची माहिती, संगणकीकृत (Digitized Form) करून एका प्रचंड आकाराच्या (लॉजिकली) मध्यवर्ती संगणकावर, त्याच्या मध्यवर्ती मेमरीत साठवून ठेवायची. ह्या मध्यवर्ती संगणकासाठी लागणाऱ्या हार्डवेयरची आणि सॉफ्टवेयरची जबाबदारी ह्या मध्यवर्ती संगणकाची सेवा पुरवठा करणाऱ्या कंपन्यांची असणार. थोडक्यात, हार्डवेयर (संगणक आणि संगणकाचे यांत्रिक भाग) आणि सॉफ्टवेयर (संगणकीय सुविधा) ह्या आपल्याला सेवा म्हणून मिळणार. आपण फक्त ही सेवा वापरायची; बाकीची सगळी यातायात तो सेवा पुरवठादार आपल्यासाठी, आपल्या वतीने करणार. ‘तुमचे सगळे प्रॉब्लेम्स आमचे’ हे क्लाउड स्टोरेज सेवा पुरवठादारांचे ब्रीदवाक्य आहे.
चित्र: आंतरजालाहून साभार
पण मग त्याला ‘क्लाउड’ असे नाव का? तर जेव्हा इंटरनेट आले तेव्हा वेगवेगळ्या तांत्रिक आकृत्यांमध्ये इंटरनेट दर्शवण्याची खूण होती ‘ढग’, म्हणजेच क्लाउड आणि या क्लाउड स्टोरेजचा पाया आहे इंटरनेट, त्यामुळे क्लाउड हे नाव ‘रूपक’ म्हणून वापरले गेले आहे, मध्यवर्ती संगणकाच्या अमूर्त रूपासाठी.
ह्म्म्म, बरं, ठीक आहे! पण ही सुविधा नेमकी वापरायची कशी? हा प्रश्न आता उभा राहतो! ठीक आहे, ते ही समजून घेऊयात!
सर्वात पहिली आणि महत्त्वाची पायरी म्हणजे जी कागदपत्रे आपल्याला ह्या क्लाउड स्टोरेज मध्ये साठवायची आहेत तिचे ‘डिजीटायझेशन’’. त्या माहितीचे संगणकीकरण करून घेणे, म्हणजे संगणकाला समजेल अशा रूपात तिचे रूपांतर करणे. हे करण्यासाठी आपल्याला ही सर्व कागदपत्रे स्कॅनर वापरून स्कॅन करून घ्यावी लागतील. ही कागदपत्रे स्कॅन करणे म्हणजेच कागदपत्रांचे डिजीटायझेशन. ही स्कॅन केलेली कागदपत्रांचे आपण PDF किंवा Images प्रकारात संगणकीकरण किंवा डिजीटायझेशन करू शकतो.
एकदा का ह्या कागदपत्रांचे डिजीटायझेशन झाले की ते संगणकीकरण केलेले रूपांतर (Digitized form) आपण आपल्या संगणकात साठविण्याऐवजी क्लाउड स्टोरेजच्या मध्यवर्ती संगणकाच्या मेमरीत साठवायचे ही पुढची पायरी. ते साठवण्याकरिता आपल्याला लागणार फक्त कोणतेही एक कमी संगणन शक्तीचे संगणकीय यंत्र जे असू शकते, संगणक, लॅपटॉप, टॅबलेट, स्मार्ट फोन,मोबाइल, स्मार्ट टीव्ही इत्यादी इत्यादी. म्हणजेच इंटरनेटला कनेक्ट होणारे कोणतेही संगणकीय यंत्र (Computing Device). संगणकीय यंत्र वापरून आपण आपली डिजीटाइज्ड कागदपत्रे ह्या क्लाउडवर ‘अपलोड’ म्हणजे साठवू शकतो. उदाहरणार्थ आपण जर मोबाइलवरून फोटो घेतला आणि तो क्लाउड स्टोरेज वापरून क्लाउडवर साठवून ठेवला की, जरी आपला मोबाइल हरवला,बिघडला किंवा बदलला तरी तो फोटो क्लाउडमध्ये सुरक्षित राहणार आणि नवीन मोबाइलच्या साहाय्याने आपण तो पुन्हा बघू शकणार.
आता क्लाउड कसे वापरायचे ते कळले पण एक महत्त्वाचा प्रश्न आ वासून उभा ठाकतो तो म्हणजे ह्या क्लाउडमध्ये साठवलेल्या ह्या डिजीटाइझ्ड कागदपत्रांच्या सुरक्षिततेचे काय? ते तर कोणीही बघू शकेल ना, क्लाउडमध्ये असल्याने? अगदी प्रामाणिक प्रश्न आहे, पण तज्ञांनी त्यावरही उपाय शोधले आहेत. ज्या क्लाउड स्टोरेज सेवा पुरवठादाराची आपण निवड करतो त्याच्याकडे आपले एक अकाउंट उघडावे लागते. त्या अकाउंटचे नाव आणि पासवर्ड वापरूनच ती डिजीटाइझ्ड कागदपत्रं हाताळणे शक्य असते. तसेच सर्व क्लाउड स्टोरेज सेवा पुरवठादार HTTPS ही सुरक्षित पद्धत डिजीटाइझ्ड कागदपत्रं अपलोड आणि डाउनलोड करण्यासाठी आता वापरतात. ह्या दोन्ही प्रकारांनी हॅकर्सपासून सुरक्षितता मिळते. त्यात पुन्हा आपण आपली ही डिजीटाइझ्ड कागदपत्रं पासवर्ड प्रोटेक्ट (सांकेतिक शब्द देऊन) करून क्लाउडवर अपलोड करू शकतो.
आता समजा तुम्ही क्लाउड स्टोरेज वापरत नाही आहात. तुम्ही सरकारी कार्यालयात गेलात काही कामासाठी गेलात आणि सरकारी बाबूंनी आणखीन काही कागदपत्रे घेऊन उद्या या असे सांगितले तर संपले सगळे. पुन्हा दुसऱ्या दिवशी सगळी कागदपत्रे घेऊन तुम्ही त्या सरकारी बाबूंकडे जाणार, परत ते तुम्हाला एखादे कागदपत्र हवे म्हणून सांगणार. त्यात समजा तुम्ही दुसऱ्या शहरात आहात आणि तुमची कागदपत्रे घरी आहेत. हे म्हणजे केवळ वेळेचा अपव्यय आणि बिपी वाढवून घेणे! पण जर तुम्ही तुमची सगळी कागदपत्रे क्लाउड स्टोरेजमध्ये साठवून ठेवलेली असतील तर तुम्ही ताबडतोब ती कागदपत्रे तुमच्या मोबाइलवरून डाऊनलोड करून त्या सरकारी बाबूच्या तोंडावर मारू शकता. समजा तुमचा मोबाइल स्मार्ट फोन नाहीयेय, तर तुम्ही सरकारी कार्यालयाच्या जवळच्या सायबर कॅफेमध्ये जाऊन ती कागदपत्रे तिथल्या संगणकावरून वरून डाऊनलोड करून प्रिंट करू शकता. हे म्हणजे वेळेचा अपव्यय टाळून बिपी एकदम ओक्के!
क्लाउड स्टोरेजचा दुसरा फायदा म्हणजे तुमच्या कागदपत्रांची संख्या वाढत गेली तर त्यासाठी लागणारी जागा आपसूकच वाढत जाणार. त्याची काळजी तुम्हाला करण्याची गरज नाही. ती काळजी वाहून नेण्यास सेवा पुरवठादार समर्थ असणार. त्यामुळे क्लाउड स्टोरेज वापरासाठी तांत्रिक क्लिष्टता नसल्याने कोणालाही, ज्या व्यक्तीला संगणकाचे मूलभूत ज्ञान आहे, त्या ही व्यक्तीला ही कागदपत्रं क्लाउड स्टोरेजवर अगदी आरामात आणि सहजतेने हाताळता येऊ शकतात.
क्लाउड स्टोरेज ही सुविधा ऑनलाईन असल्याने 24 X 7 उपलब्ध असणार. तसेच तुमची क्लाउड स्टोरेज मध्ये साठवलेली कागदपत्रं कधीही, मागता क्षणी उपलब्ध करून देणे हे सेवा पुरवठादारावर बंधनकारक असते, त्यामुळे त्या कागदपत्रांची सुरक्षित साठवण आणि बॅकअप ही जबाबदारीही सेवा पुरवठादाराचीच असते. ही कागदपत्रे कितीही काळ, पिढ्यान पिढ्या, क्लाउड स्टोरेजमध्ये उपलब्ध ठेवली जाऊ शकते.
म्हणजे हवी ती कागदपत्रे केव्हाही, कधीही आणि कुठेही उपलब्ध असणे ही या क्लाउड स्टोरेजचे महत्त्वाची उपयुक्तता!
आता क्लाउड स्टोरेज म्हणजे काय, ते कसे काम करते, त्याची सुरक्षितता, उपयुक्तता आणि फायदे कळले. पण ही क्लाउड स्टोरेज ही सुविधा सर्वसामान्य जनतेला कशी काय उपलब्ध होते?
तर, क्लाउड स्टोरेज सुविधा, बाजारात आज घडीला विविध सेवा पुरवठादार पुरवतात. त्या मासिक किंवा वार्षिक शुल्क भरून वापरता येतात. तसेच इंटरनेट क्षेत्रातल्या दादा कंपन्या ही सेवा मोफत, हो हो, चक्क चकटफू, पुरवतात. क्लाउड स्टोरेज पुरवणाऱ्या काही मुख्य कंपन्या आणि त्यांच्या सेवा यांची माहिती पुढीलप्रमाणे
चित्र: आंतरजालाहून साभार
गूगल ड्राइव्ह (https://drive.google.com): सर्च इंजिन क्षेत्रात एक नंबरवर असणारी गूगल कंपनी ही सेवा पुरवते.15 GB इतकी जागा गूगल गूगल ड्राइव्हवर मोफत पुरवते. सर्व प्रकारचे संगणक,लॅपटॉप्स (Windows, Linux, Mac) आणि स्मार्ट फोन्स व टॅबलेट्स (Android, iPhone) वापरून गूगल ड्राइव्हवर डिजीटाइझ्ड कागदपत्रे ‘अपलोड’ आणि ‘डाऊनलोड’ कुठूनही, कधीही करू शकतो.गूगलच्या इतर सुविधाही ह्या गूगल ड्राइव्हबरोबर गूगलने संलग्न केल्या आहेत हे विशेष.
चित्र: आंतरजालाहून साभार
वनड्राइव्ह (https://onedrive.live.com): डेस्कटॉप क्षेत्रात एक नंबरवर (सध्यातरी) असणारी मायक्रोसॉफ्ट कंपनी ही सेवा पुरवते. 7 GB इतकी जागा मायक्रोसॉफ्ट वनड्राइव्हवर मोफत पुरवते. सर्व प्रकारचे संगणक, लॅपटॉप्स (Windows, Mac) आणि स्मार्ट फोन्स व टॅबलेट्स (Windows, Android, iPhone) वापरून वनड्राइव्हवर डिजीटाइझ्ड कागदपत्रे ‘अपलोड’ आणि ‘डाऊनलोड’ कुठूनही, कधीही करू शकतो.
चित्र: आंतरजालाहून साभार
ड्रॉपबॉक्स (https://www.dropbox.com/): 2 GB इतकी जागा ड्रॉपबॉक्सवर मोफत पुरवते. सर्व प्रकारचे संगणक, लॅपटॉप्स (Windows, Linux, Mac) आणि स्मार्ट फोन्स व टॅबलेट्स (Android, iPhone) वापरून ड्रॉपबॉक्सवर डिजीटाइझ्ड कागदपत्रे ‘अपलोड’ आणि ‘डाऊनलोड’ कुठूनही, कधीही करू शकतो.
चित्र: आंतरजालाहून साभार
iCloud (https://www.icloud.com/): अॅपल ही कंपनी 5 GB इतकी जागा आयक्लाउडवर मोफत पुरवते. ह्या सुविधेची मुख्य समस्या अशी की ही सुविधा फक्त अॅपलच्या संगणक, आयफोन आणि आयपॅड्स यांच्याशी संलग्न आहे. जर Mac, iPhone किंवा iPAD नसेल तर ही सुविधा काही कामाची नाही.
ह्या सध्याच्या मुख्य कंपन्या आहेत क्लाउड स्टोरेज सुविधा पुरविणाऱ्या. ह्यांच्या व्यतिरिक्त अजूनही बऱ्याच कंपन्या बाजारात आहेत पण ह्या कंपन्यांची विश्वासार्हता वादातीत आहे. ह्याच कंपन्यांच्या पेड सुविधाही आहेत. त्यांच्या वेबसाइट त्या ‘पेड प्लॅन्स’ची अधिक माहिती मिळू शकेल.
ह्या खर्चिक सेवा ह्या इंटरनेट क्षेत्रातल्या दादा कंपन्या मोफत कशा काय देऊ शकतात? ह्या प्रश्नाचे उत्तर आहे त्यांचा यूजर बेस म्हणजे वापरकर्त्यांची संख्या. वापरकर्त्यांची संख्या जेवढा मोठी तितकी जाहिरातीची संधी जास्त. इंटरनेटवर आधारित जाहिराती ही ह्या दादा कंपन्यांची सोन्याचे अंडी देणारी कोंबडी असते. तसेच तंत्रज्ञानाच्या प्रगतीमुळे ‘संगणकाच्या मेमरी’ ह्या सुट्या भागाच्या किमती दिवसेंदिवस प्रचंड कमी होता आहेत. त्यामुळे इंटरनेट क्षेत्रातल्या दादा कंपन्या अशी सेवा मोफत देणे शक्य होते.
उच्च तंत्रज्ञानाची कास धरून क्लाउड स्टोरेजचा वापर केला तर सर्व कागदपत्र आता सुरक्षित ठेवण्याचा मार्ग आता सर्वसामान्य जनतेच्या हातात आलेला आहे!
मनातलं जनात, ब्रिजेश उवाचं 